Ngoài tên khai sinh, mỗi nghệ sĩ có quyền tự chọn cho mình nghệ danh để hoạt động nghệ thuật. Tuy nhiên, nghệ danh cũng là thương hiệu mà thương hiệu rất kỵ trùng nhau. Khi tranh chấp quyền lợi hay liên quan đến pháp luật sẽ rất phiền phức cho cả người có cùng nghệ danh.

“Ma trận” nghệ danh

Điểm lại, trong giới nghệ thuật Việt Nam có không ít trường hợp trùng nghệ danh. Nền tân nhạc Việt có danh ca Lệ Thu (tên thật là Bùi Thị Oanh) nổi danh với các ca khúc của nhạc sĩ Phạm Duy, Đoàn Chuẩn, Cung Tiến... Sau này lại có ca sĩ Lệ Thu (Nguyễn) hát giai đoạn khoảng năm 1980 cùng thời với Nhã Phương. Cho đến hiện nay, chị vẫn hoạt động trên các sân khấu hải ngoại nhưng để tránh bị trùng với đàn chị, Lệ Thu đưa thêm Nguyễn vào sau nghệ danh của mình.

Thời ca sĩ Ái Vân nổi đình đám trên sân khấu ca nhạc, một trong những ca sĩ hay hát song ca với Ái Vân là ca sĩ Lệ Quyên - cũng là một bóng hồng của làng nhạc thập niên 1980, chuyên hát các ca khúc cách mạng. Sau này, công chúng từ Nam chí Bắc biết đến cô ca sĩ trẻ Lệ Quyên hát dòng nhạc trữ tình, bolero.

Giới trẻ nghe nhạc ngày nay hay nhầm nhạc sĩ Tuấn Khanh, tác giả của ca khúc “Chiếc lá cuối cùng” thuộc thế hệ nhạc sĩ tiền chiến với nhạc sĩ Tuấn Khanh, tác giả của “Rêu phong”, “Trả nợ tình xa”, tên thật là Nguyễn Tuấn Khanh, sinh năm 1968.

Ca sĩ Trần Thu Hà còn có nghệ danh Hà Trần để phân biệt với những ca sĩ cùng tên Trần Thu Hà. Ảnh: GIANG HUY

Giới âm nhạc hàn lâm có ca sĩ Trần Thu Hà (NSND), nhạc trẻ có ca sĩ Trần Thu Hà (Hà Trần) con gái của NSND Trần Hiếu. Ban đầu, Hà Trần lấy nghệ danh Thu Hà nhưng thấy trùng với ca sĩ Thu Hà ở

TP HCM nên lấy thêm họ Trần. Trần Thu Hà lại trùng với Trần Thu Hà (NSND) nên chuyển sang Hà Trần. Có vô vàn sự trùng hợp nghệ danh như một “ma trận” thi nhau phát triển và cùng mời gọi khán giả ở các loại hình nghệ thuật khác nhau. Hiện có đến 2 ca sĩ Hồng Nhung, 2 ca sĩ Mỹ Dung đang hoạt động ca nhạc. Ánh Tuyết cũng có 2, đều là ca sĩ cùng trang lứa.

Trường hợp nghệ danh Thanh Thúy cũng nhiều trùng hợp. Tân nhạc Việt Nam có một ca sĩ Thanh Thúy rất nổi tiếng với những ca khúc của Phạm Duy. Sau này cũng có ca sĩ Thanh Thúy, hát nhạc truyền thống cách mạng (Nguyễn Thị Thanh Thúy). Ca sĩ Thanh Thúy cũng được gọi diễn viên Thanh Thúy với rất nhiều vai diễn trên phim. Thanh Thúy diễn viên này lại trùng với diễn viên sân khấu, điện ảnh Thanh Thúy (Lê Thị Thanh Thúy), diễn viên của Sân khấu Kịch Phú Nhuận. Khán giả đặc biệt hay nhầm lẫn giữa 2 cô Thanh Thúy này.

Trên sân khấu kịch phía Bắc hiện nay cùng lúc có 2 nghệ sĩ Lan Hương, cả hai cùng diễn kịch, đóng phim nên khán giả không thể phân biệt nổi khi nào thì Lan Hương “Em bé Hà Nội” của đạo diễn Hải Ninh xuất hiện, khi nào thì Lan Hương “Mùa ổi” của đạo diễn Đặng Nhật Minh ra diễn.

Những nghệ danh trùng nhau còn có Kim Cương, Phương Thanh, Hoàng Cúc, Kim Chi, Phương Dung, Mỹ Linh,... Thường những trường hợp trùng nghệ danh là do có 1 trong 2 người chọn nghệ danh từ tên khai sinh như trường hợp ca sĩ Ánh Tuyết của Nhạc viện TP HCM, nhạc sĩ Tuấn Khanh trẻ nhưng cũng có trường hợp cố tình ăn theo.

Không ít rắc rối đã xảy ra

Khán giả TP Vinh đã có lần la ó khi nghệ sĩ hài Minh Vượng bị thay bằng một nghệ sĩ trùng tên gầy gò, khác hẳn. Lần khác, khán giả tại rạp Trưng Vương (Đà Nẵng) phản ứng khá gay gắt vì có đoàn văn công từ Hà Nội vào, trương cái biển “ca sĩ Thu Hiền biểu diễn” nhưng hóa ra là một ca sĩ Thu Hiền mới toanh!

Nghệ sĩ kịch nói Tuyết Thu từng là nạn nhân của một bài báo mạng khi người viết nhầm lẫn Thu Tuyết với Tuyết Thu là một. Lấy tựa “Tuyết Thu - Người đẹp nức tiếng một thời đi... nuôi cá”, bài báo có phần đầu là thông tin nói về nghệ sĩ Thu Tuyết - vợ Nguyễn Dương (ảnh thì Tuyết Thu), còn phần sau kể về vai diễn nuôi cá trong phim mới của nghệ sĩ Tuyết Thu.

NSND Thương Huyền (tên thật là Nguyễn Thị Thường) là nghệ sĩ của thời kỳ đầu tân nhạc, từ những năm 1940, bà hát các ca khúc của Văn Cao, Phạm Duy... rất nổi với hình ảnh sang trọng trên các sân khấu của miền Bắc. Sau này, có cô ca sĩ trẻ cũng lấy nghệ danh Thương Huyền (tên thật là Thu Huyền) nhưng thật đắng lòng vì sau đó, cô ca sĩ trẻ bị bắt vì tội trộm cắp tài sản của người khác - một sự nuông chiều dễ dãi với bản thân đã phá hỏng cả sự nghiệp sân khấu.

Ca sĩ Jinny Nguyễn (tên thật là Nguyễn Chí Cảnh) và ca sĩ Jimmii Nguyễn (tên thật là Nguyễn Dũng Ngọc Long) rõ ràng là 2 nghệ danh khác nhau nhưng chỉ nghe qua hoặc nếu không nhìn văn bản thì không ai phân biệt được Nguyễn nào là Jinny và Nguyễn nào là Jimmii. Đến khi ca sĩ trẻ Jinny Nguyễn bị “tố” lạm dụng tình dục trẻ em, tòa gọi tên Jinny Nguyễn nhưng ca sĩ - nhạc sĩ Jimmii Nguyễn lo sốt vó vì bị công chúng hiểu nhầm, làm ảnh hưởng không nhỏ đến thanh danh, nghệ danh mà anh đã lựa chọn.

Để tránh trùng nhau, một số nghệ sĩ nhanh chóng đổi nghệ danh hoặc dùng biệt hiệu. Ốc Thanh Vân là một ví dụ. “Ốc” được thêm vào là để phân biệt với Phi Thanh Vân.

Ông Lê Minh Tuấn, Trưởng Phòng Quản lý biểu diễn Cục Nghệ thuật Biểu diễn, cho biết nghệ danh là quyền cá nhân của mỗi nghệ sĩ và hiện tại chưa có quy định nào để phân xử những trường hợp trùng nghệ danh như kể trên. Ông Nguyễn Thu Đông, Trưởng Phòng Quản lý ca nhạc băng đĩa Cục Nghệ thuật Biểu diễn, nhấn mạnh rằng ngay cả trên thế giới cũng không có quy định nào quản lý nghệ danh của nghệ sĩ. Hoạt động nghệ thuật chân chính, rất cần các nghệ sĩ đề cao giá trị bản thân, đề cao thương hiệu nghệ danh của mình. Việc “ăn theo” sự nổi tiếng của người khác để kiếm danh lợi nhanh hơn là thuộc phạm trù đạo đức, lòng tự trọng nghề nghiệp, người nghệ sĩ chân chính không bao giờ làm.

Nghệ danh: Rắc rối khó ngờ

Nghệ danh rất quan trọng đối với nghệ sĩ trong hoạt động nghệ thuật nhưng lại trở thành vấn đề rắc rối của pháp luật khi tranh chấp, kiện tụng

 

Khi khởi kiện vụ mạo danh bố mình trong một bức tranh không phải do ông sáng tác tại TAND TP HCM, bà Tạ Thùy Châu, con gái họa sĩ Tạ Tỵ, đã rất ngạc nhiên và bối rối trước yêu cầu từ phía tòa: Người đứng đơn khởi kiện phải chứng minh ông Tạ Văn Tỵ là họa sĩ Tạ Tỵ.

Nghệ danh không có tính pháp lý

Bà Tạ Thùy Châu khẳng định: “Cả cái phố này (nơi bà đang sinh sống - PV), ai mà không biết đây là nhà họa sĩ Tạ Tỵ? Giới hội họa có ai không biết họa sĩ Tạ Tỵ?”. Thế nhưng, họa sĩ Tạ Tỵ đã mất từ năm 2004. Giấy chứng tử, hồ sơ lưu về hộ khẩu, hộ tịch đều cho thấy tên đầy đủ của ông là Tạ Văn Tỵ chứ chưa có giấy tờ nào chứng thực ông Tạ Văn Tỵ này là họa sĩ Tạ Tỵ.

Ông Huỳnh Văn Mười, Chủ tịch Hội Mỹ thuật TP HCM, cho biết ban chấp hành hội không có chức năng xác nhận cho những trường hợp như thế. Hơn nữa, giai đoạn hoạt động của họa sĩ Tạ Tỵ là từ những năm 1950 và hoàn toàn trước năm 1975. Vì thế, hội chẳng có cơ sở nào để xác nhận họa sĩ Tạ Tỵ chính là ông Tạ Văn Tỵ. Ông Huỳnh Văn Mười băn khoăn: “Tôi biết họa sĩ Tạ Tỵ nhưng không biết có phải tên đầy đủ của ông là Tạ Văn Tỵ hay không”.

Một bức tranh của họa sĩ Tạ Tỵ vẽ năm 1955

Có lẽ cả nước ai cũng biết nhạc sĩ Văn Cao là tác giả Quốc ca nhưng chắc hẳn không phải ai cũng rõ tên đầy đủ của ông là Nguyễn Văn Cao; không phải ai cũng nhớ nhạc sĩ Nguyễn Ánh 9 tên thật là Nguyễn Đình Ánh… Nếu những nghệ sĩ này có tranh chấp thì pháp luật chỉ xem xét giải quyết những gì liên quan đến tên khai sinh của họ.

Đã làm nghệ thuật, ở tất cả lĩnh vực, người nào cũng chọn cho mình mộtnghệ danh. Khi đã định danh, trở thành thương hiệu, tên thật của nghệ sĩ đó ít khi công chúng nhớ. Thế nhưng, nghệ danh hiện nay mới chỉ là nhu cầu cá nhân, chưa có sự hợp pháp hóa nên sẽ trở nên vô cùng rắc rối nếu phải tranh chấp, thưa kiện trước tòa.

Khó xác định nhân thân

Phó Chủ tịch Hội Mỹ thuật Việt Nam, ông Lương Xuân Đoàn, nhìn nhận: “Nghệ danh là quyền cá nhân của nghệ sĩ. Nghệ sĩ chọn nghệ danh thế nào thì phải tự bảo vệ danh dự và uy tín cá nhân của mình gắn với nghệ danh đó. Họa sĩ Tạ Tỵ từ đầu quá trình hoạt động nghệ thuật đã chọn nghệ danh này cho mình. Việc tòa án đặt ra những yêu cầu mang tính pháp lý liên quan đến nghệ danh như vậy sẽ làm khó cho nghệ sĩ”.

Mẫu chữ ký của hoạ sĩ Tạ Tỵ theo kiểu chữ in trên các bức tranh gia đình đang lưu giữ cũng không có cơ sở xác định được đó là Tạ Văn Tỵ

Hoạ sĩ Tạ Tỵ vẽ nhạc sĩ Trịnh Công Sơn, có mẫu chữ ký theo kiểu chữ thường

Thế nhưng, theo luật sư Bùi Quốc Tuấn, Văn phòng Luật Quốc Tuấn (quận Tân Phú, TP HCM), không thể bỗng nhiên đồng nhất 2 cái tên ấy là một - ông Tạ Văn Tỵ không thể đương nhiên là họa sĩ Tạ Tỵ, nên tòa sẽ rất khó xét xử trong trường hợp này bởi quyền sở hữu tài sản được quy định đi liền với quyền nhân thân và các quyền liên quan.

Theo họa sĩ - nhà nghiên cứu, phê bình mỹ thuật Nguyễn Quân, trong trường hợp tranh của họa sĩ Tạ Tỵ có 2 vấn đề. “Một là nghệ danh, hai là chữ ký của họa sĩ. Có thể trong hồ sơ lưu riêng của từng họa sĩ có ghi rõ tên thật và nghệ danh của từng người nhưng cũng chỉ mang tính chất cá nhân. Vì thế, nên coi việc giám định chữ ký mới là quan trọng. Chẳng hạn, ông Bùi Xuân Phái chỉ ký là Phái; tranh của tôi cũng không ký đầy đủ là Nguyễn Quân mà chỉ ký là Q. Chữ ký của họa sĩ hoàn toàn có thể giám định được và có tính pháp lý” - ông phân tích.

Hợp đồng uỷ quyền quản lý tác phẩm với Trung tâm Bảo vệ quyền tác giả Âm nhạc Việt Nam chưa phải chứng cứ pháp lý về quyền tác giả.

Ông Vũ Mạnh Quý - Trưởng Chi nhánh phía Nam Cục Bản quyền tác giả - cho biết các tác giả khi làm hồ sơ xin cấp chứng nhận quyền tác giả cho tác phẩm của mình sẽ nhận được chứng nhận ghi rõ trên đó tên khai sinh đầy đủ, nghệ danh, thời gian sáng tạo tác phẩm… Đó là chứng cứ pháp lý hợp pháp về bảo hộ quyền tác giả trên phạm vi toàn cầu, như Công ước Berne quy định.

Thực tế, không phải ai cũng cẩn thận đăng ký bảo hộ quyền tác giả cho tác phẩm của mình, nhất là những người quá nổi tiếng. Ông Bùi Thanh Phương, con trai danh họa Bùi Xuân Phái, cho biết ông chưa tiến hành lập hồ sơ xin cấp chứng nhận quyền tác giả đối với các tác phẩm tranh của bố mình. Lý do, theo ông Phương, là vì “hội họa có đặc thù riêng biệt của nó và khác hẳn các loại hình chứng nhận khác như thơ, nhạc, văn chương…”.

Đại diện Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch xác nhận ở Việt Nam hiện chưa có cơ quan nào chứng nhận nghệ danh cho nghệ sĩ. Chính vì thế, không ít phiền hà đã nảy sinh như nêu trên. Việc đặt nghệ danh là quyền cá nhân, trong khi quản lý nghệ danh theo tên thật lại là việc của Bộ Tư pháp.

Đừng chủ quan

Cách đây vài tháng, vụ việc ồn ào xung quanh những hình ảnh Việt Nam đẹp lộng lẫy được quay từ flycam do tay máy có nghệ danh Yamaha Trung Tá (tên thật là Bùi Minh Tuấn) đăng tải lên kênh YouTube cá nhân bị một đài truyền hình sử dụng khiến dư luận sôi sục phản đối. Theo nhiều luật sư, nếu đưa sự việc ra tòa, tất nhiên cũng cần chứng minh blogger Yamaha Trung Tá và Bùi Minh Tuấn là một người.

Một trường hợp khác, ca sĩ - nhạc sĩ trẻ Trần Hà My với nghệ danh Mờ-Naive bị “tố” nhận vơ ca khúc “Điều em muốn nói” là của mình sáng tác và đem hát trên truyền hình dù cô đã trình ra hợp đồng ủy quyền quản lý tác quyền ca khúc này cho Trung tâm Bảo vệ quyền tác giả âm nhạc Việt Nam. Theo luật sư Trần Anh Dũng (Đoàn Luật sư Hà Nội), hợp đồng ủy quyền này chưa phải là căn cứ pháp lý để chứng minh đó là ca khúc của Trần Hà My. Hơn nữa, khó có mối liên quan thực sự giữa Trần Hà My - người ủy quyền quản lý “Điều em muốn nói” với nghệ danh Mờ-Naive - người hát ca khúc này.

 

Hòa Bình